کلام قدیم؛ بخش اول

تجرید الاعتقاد، یا چنانکه در برخی از نسخه‌ها آمده، تجرید العقائد، و یا چنانکه آقابزرگ طهرانی در کتاب الذریعة ذکر کرده، تجرید الکلام، نوشته خواجه نصیرالدین طوسی است و بنابر نظر مشهور، تالیف آن در سال ۶۶۰ قمری به اتمام رسیده است.

این کتاب که به زبان عربی نوشته شده، آمیخته‌ای از فلسفه اسلامی و کلام شیعه است و مسائل کلامی در آن با رویکرد فلسفی بیان شده است.  تجرید الاعتقاد، از قرن هفتم هجری، الگویی برای تالیف آثار کلامی سنی و شیعه بوده است.  این کتاب در شش فصل تنظیم شده است:

امور عامه: حاوی سه بخش وجود و عدم، ماهیت، و همچنین علت و معلول.

جواهر و اعراض: حاوی پنج بخش جواهر، اجسام (۲ بخش)، جواهر مجرد، و اعراض.

اثبات خالق و صفات وی: حاوی سه فصل وجود، صفات و افعال خداوند.

نبوت: حاوی ۱۰ فصل بعثت انبیا، وجوب بعثت، صفات پیامبران، معجزات، کرامات، همگانی بودن بعثت، بعثت حضرت محمد(ص)، معجزه بودن قرآن کریم، نسخ، و همچنین همگانی بودن بعثت حضرت محمد(ص).

امامت: حاوی ۱۲ فصل از جمله وجوب نصب امام، عصمت، افضل بودن امام، وجوب نص درباره امام، امامت امام علی(ع)، صلاحیت نداشتن کسی غیر از امام علی(ع)، ۱۲ امام، مخالفان و محاربان با امام علی. سه فصل از این بخش، درباره ابوبکر، عمر و عثمان است.

معاد: حاوی ۱۱ فصل از جمله امکان خلق عالم دیگر، معاد جسمانی، ثواب و عقاب، عفو الهی، شفاعت، توبه و…

جایگاه

تجرید الاعتقاد، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه و اثری منحصر به فرد دانسته شده که با وجود حجم کم، بسیاری از عالمان مسلمان و شیعه، بر آن شرح و تعلیقه نگاشته و درباره قبول یا ردّ نظرات خواجه نصیرالدین طوسی سخن گفته‌اند. آقابزرگ طهرانی، یکی از برجسته‌ترین کتابشناسان شیعه، تجرید الاعتقاد را ارزشمندترین اثر عقایدی شیعه دانسته است. بنابر جستجوی علی صدرایی خویی که در کتابشناسی تجرید الاعتقاد ذکر شده، دست‌کم ۲۳۱ شرح و حاشیه برای تجرید الاعتقاد نوشته شده است.

به باور محققان، خواجه نصیر طوسی در این کتاب، با تلفیقی از فلسفه مشاء و کلام شیعه، توانسته دو علم فلسفه و کلام را در میان متفکران شیعه به هم نزدیک کند.

به گفته مرتضی مطهری، خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف تجرید الاعتقاد، کلام را از حکمت جدلی به حکمت برهانی نزدیک کرده  و متکلمان مسلمان اشعری و معتزلی، از روش خواجه نصیر در این کتاب تقلید کرده‌اند.  خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی معرفی کرده که با برهان برای وی اثبات شده است.